NCERT Sanskrit Class 10 Chapter 3 - शिशुलालनम्
- samskritasabha
- Apr 13, 2024
- 11 min read
Updated: Apr 28, 2024
तृतीयः पाठः
शिशुलालनम्
CBSE Sanskrit Textbook शेमुषी Shemushi Solutions (2024-25) Syllabus
NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Chapter 3 - शिशुलालनम्
Shemushi (शेमुषी) Part -2 द्वितीयो भागः - दशमकक्ष्यायाः संस्कृतपाठ्यपुस्तकम्
Textbook Questions and answers
तृतीयः पाठः
शिशुलालनम्
प्रस्तुतः पाठः कुन्दमाला-इतिनाम्नो दिङ्नागविरचितस्यः संस्कृतस्य प्रसिद्धनाट्यग्रन्थस्य पञ्चमाङ्ङ्कात् सम्पादनं कृत्वा सङ्कलितोऽस्ति । अत्र नाटकांशे रामः स्वपुत्रौ लवकुशौ सिंहासनम् आरोहयितुम् इच्छति किन्तु उभावपि सविनयं तं निवारयतः । सिंहासनारूढः रामः उभयोःरूपलावण्यं दृष्ट्वा मुग्धः सन् स्वक्रोडे गृह्णाति। पाठेऽस्मिन् शिशुवात्सल्यस्य मनोहारिवर्णनं विद्यते।
English Translation –
The present chapter has been compiled from the fifth volume of the famous Sanskrit play ‘Kundamala’ by ‘Dingnaaga’. In this part of the play, Rama wants his sons Lava and Kusha to ascend the throne but both politely restrain him. Rama, who is seated on the throne, is fascinated by the beauty of both and takes them in his arms and makes them sit on his lap. This text contains a fascinating description of affection toward the children.
हिन्दी में अर्थ –
प्रस्तुत पाठ 'दिङ्नाग' के प्रसिद्ध संस्कृत नाटक 'कुंन्दमाला' के पांचवें अंक से संकलित किया गया है। नाटक के इस भाग में, राम चाहते हैं कि उनके पुत्र लव और कुश सिंहासन पर बैठें, लेकिन दोनों विनम्रता से उन्हें रोकते हैं। सिंहासन पर बैठे राम दोनों की सुंदरता से मोहित हो जाते हैं और उन्हें अपनी बाहों में लेकर अपनी गोद में बैठाते हैं। इस पाठ में बच्चों के प्रति स्नेह का आकर्षक वर्णन है।
(सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गौ तापसौ कुशलवौ)
(Rama is seated on the throne. Then the two skilled ascetics Lav and Kusha enter following the path instructed by the narrator (विदूषकः). )
(राम सिंहासन पर विराजमान हैं। फिर दो कुशल तपस्वी लव और कुश कथावाचक के बताए मार्ग पर चलते हुए प्रवेश करते हैं)
विदूषकः - इत इत आर्यौ !
Narrator - From here, from here!
विदूषक - यहाँ से, यहाँ से!
कुशलवौ - (रामम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशलं महाराजस्य ?
Kush and Lav - (Approaches Rama and bows) How is His Highness?
कुश और लव - (राम के पास जाकर प्रणाम करता है) महाराज कैसे हैं?
रामः - युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव। भवतोः किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनसमुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्शः।
Ram - Having seen you, everything is fine here. Are we just a part of the well-being question? Isn't it appropriate to hug the guests? (hugs) Oh, the heart-warming touch.
राम - आपके दर्शन से, यहाँ सब कुछ ठीक है। क्या हम केवल कल्याण प्रश्न का एक हिस्सा हैं? क्या मेहमानों को गले लगाना उचित नहीं है? (गले लगाते हुए) ओह, हृदयस्पर्शी स्पर्श।
(आसनार्धमुपवेशयति)
(seats them on half of the throne)
(उन्हें सिंहासन के आधे भाग पर बैठाता है)
उभौ - राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
Both - This is the throne of the king; it is not fitting to sit on it.
दोनों - यह राजा का सिंहासन है, इस पर बैठना उचित नहीं है।
रामः - सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क व्यवहितमध्यास्यतां सिंहासनम्।
Ram - The prestige is not lost. Therefore, sit on the lap obstructing the throne.
राम - प्रतिष्ठा नहीं खो जाएगी. इसलिए सिंहासन को बाधित करते हुए गोद में बैठें।
(अङ्कमुपवेशयति)
(Seats them on his lap)
(उन्हें अपनी गोद में बैठाता है)
उभौ - (अनिच्छां नाटयतः) राजन् !
अलमतिदाक्षिण्येन।
Both - (acting reluctantly) King! Do not be too kind.
दोनों - (अनिच्छा से अभिनय करते हुए) महाराज! बहुत आभारी मत बनो.
रामः - अलमतिशालीनतया।
भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।
Ram - Don’t shy too much.
अन्वयः - गुणमहताम् अपि वयोऽनुरोधात् शिशुजनः लालनीयः एव भवति। बालभावात् हि हिमकरः अपि पशुपति-मस्तक केतक-च्छदत्वं व्रजति ।
Even for highly virtuous people, a child is desirable due to his young age. Due to his childhood, the moon becomes the ornament of Shankar's head and looks beautiful like the ornament made of Ketaki flowers.
राम - ज्यादा शरमाओ मत ।
एक बच्चे को उम्र के अनुसार सर्वोत्तम गुणी लोगों से भी पोषित किया जाना चाहिए। चंद्रमा अपने बाल स्वरूप के कारण भगवान शिव के माथे पर केतकी के फूल के रूप में दिखाई देते हैं।
रामः - एष भवतोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि, क्षत्रियकुल- पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतोर्वशस्य कर्त्ता?
Ram - I ask you, out of curiosity arising from the sight of your beauty, among the two grandfathers of the Kshatriya Family, the sun and the moon, who is your executor?
राम - आपके सौन्दर्य को देखकर उत्पन्न हुई जिज्ञासा से मैं आपसे पूछता हूँ कि क्षत्रिय कुल के दो पितामहों सूर्य और चन्द्रमा में से आपका निष्पादक कौन है?
लवः - भगवान् सहस्रदीधितिः।
Lav - Lord Sun (one with thousand rays)
लव - भगवान सूर्य (हजार किरणों वाला)
रामः - कथमस्मत्समानाभिजनौ?
Ram - Have we become like a family? (both of you and we are in the same clan)
राम - क्या हम एक परिवार की तरह बन गये हैं? (हम और आप दोनों एक ही कुल के हैं)
विदूषकः - किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
Narrator - Is the same answer for both?
विदूषक - क्या दोनों का उत्तर एक ही है?
लवः - भ्रातरावावां सोदर्यौ।
Lav - We both are brothers, born from the same womb.
लव - हम दोनों एक ही कोख से जन्मे भाई हैं.
रामः - समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्
Ram - Have a similar body structure. There is not even the slightest difference in age.
राम - समान शारीरिक संरचना है । उम्र में जरा सा भी अंतर नहीं है ।
लवः - आवां यमलौ।
Lav - W are twins.
लव - हम दोनों जुड़वाँ हैं।
रामः - सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम् ?
Ram - It is right now. What is the name?
राम - अब ठीक है। क्या नाम है?
लवः - आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम् .........................
Lav - In the worship of Arya (King Ram), I call myself Lav. (pointing towards Kush) The nobleman also bowed at the feet of the Guru
लव - आर्य (राजा राम) की पूजा में मैं अपने को लव कहता हूं । (कुश की ओर इशारा करके) आर्य भी गुरु चरणों की वन्दना में ………
कुशः - अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
Kush - I call myself Kusha.
कुश - मैं भी अपने आप को कुश कहता हूं ।
रामः - अहो ! उदात्तरम्यः समुदाचारः।
किं नामधेयो भवतोर्गुरुः ?
Ram - Oh! The noble and beautiful community conduct.
What is the name of your teacher?
राम - अहो! उदात्त एवं सुन्दर सामुदायिक आचरण।
आपके शिक्षक का नाम क्या है?
लवः - ननु भगवान् वाल्मीकिः ।
Lav - Indeed, Lord Valmiki.
लव - भगवान वाल्मिकी।
रामः - केन सम्बन्धेन ?
Ram - By what relationship?
राम - किस सम्बन्ध से?
लवः - उपनयनोपदेशेन ।
Lav - By the advice of the Upanayana ceremony.
लव - उपनयन सम्बन्धी उपदेश से।
रामः - अहमत्र भवतोः जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
Ram - I want to know your father by name.
राम - मैं तुम्हारे पिता का नाम जानना चाहता हूँ।
लवः - न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति ।
Lav - I do not know what his name is. Neither does anyone take his name in this Tapovan.
लव - मैं उनका नाम नहीं जानता हूँ । न कोई इस तपोवन में उनका नाम लेता है।
रामः - अहो माहात्म्यम्।
Ram - Oh, the greatness.
राम - यह तो बड़ी बात है।
कुशः - जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
Kush - I know his name.
कुश - मैं उसका नाम जानता हूं.
रामः - कथ्यताम्
Ram - Tell me
राम - बताओ
कुशः - निरनुक्रोशो नाम....
Kush - Ruthless is the name…..
कुश - निर्दय नाम ……
रामः - वयस्य, अपूर्वं खलु नामधेयम्।
Ram - Friend, this is a strange name
राम - मित्र ! यह नाम तो अपूर्व है
विदूषकः - (विचिन्त्य) एवं तावत् पृच्छामि। निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
Narrator - (thinking) If so, let me ask. Who says that he is ruthless?
विदूषक - (सोचते हुए) मैं बस इतना ही पूछता हूं। कौन कहता है कि वह निर्दय है?
कुशः - अम्बा
Kush - Mother
कुश - माँ
विदूषकः - किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?
Narrator - Does she says this angrily or casually?
विदूषक - क्या वह गुस्से में है और ऐसा कह रही है, या वह स्वभाव में है?
कुशः - यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति- निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।
Kush - If she sees any impudence caused by our childishness, she scolds us saying “O sons of the ruthless, do not be naughty.”
कुश - यदि वह हमारे बचकानेपन के कारण होने वाली किसी भी शरारत को देखती है, तो वह हमें डांटते हुए कहती है, "हे निर्दयी पुत्रों, नटखट मत बनो।"
विदूषकः - एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारकौ निर्भर्त्सयति ।
Narrator - If the name of their father is ruthless, then their mother has been humiliated and banished by him. So, with these words, she scolds her sons.
विदूषक - यदि उनके पिता का नाम क्रूर है, तो उनकी माँ को उनके द्वारा अपमानित और निर्वासित किया गया है। तो इन शब्दों के साथ वह अपने बेटों को डांटती है।
रामः - (स्वगतम्) धिङ् मामेवंभूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगर्भैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति ।
Ram - (to himself) Damn it, for being like this. That ascetic scolds her son in such angry words because of the offense committed by me.
राम - (खुद से) धिक्कार है, ऐसे होने के लिए। मेरे द्वारा किये गये अपराध के कारण वह तपस्विनी अपने पुत्र को ऐसे क्रोधयुक्त शब्दों में डांटती है।
(सवाष्पमवलोकयति)
(Looks with tearful eyes.)
(अश्रुपूरित नेत्रों से देखता है।)
रामः - अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च । (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयोर्नामतो वेदितुमिच्छामि। न युक्तं च स्त्रीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः ?
Ram - This is a very long and terrible journey. (looking at the narrator or clown and approaching the crowd). Filled with curiosity I would like to know the name of their mother. And, it is not proper to follow a woman, especially in Tapovan. What is the solution?
राम - ये बहुत लंबी और भयानक यात्रा है. (वर्णनकर्ता या विदूषक की ओर देखते हुए और भीड़ के पास आते हुए)। जिज्ञासा से भरकर मैं उनकी माता का नाम जानना चाहता हूँ। और, खासकर तपोवन में किसी महिला का पीछा करना उचित नहीं है. क्या उपाय है?
विदूषकः - (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम्) किं नामधेया युवयोर्जननी?
Narrator - (to the crowd) I ask again. (Light) What is your mother's name?
विदूषक - (जनान्तिक में) तो फिर मैं पूछता हूँ। (प्रकाश) क्या नाम है तुम्हारी माँ का?
लवः - तस्याः द्वे नामनी।
Lav - She has two names.
लव - उसके दो नाम हैं।
विदूषकः - कथमिव ?
Narrator - How is it so ?
विदूषक - ऐसा कैसे है?
लवः - तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वाल्मीकिर्वधूरिति ।
Lav - Everyone in the Tapovan calls her by the name “Devi”, and Lord Valmiki calls her “Bride”.
लव - तपोवन में सभी लोग उन्हें "देवी" नाम से बुलाते हैं, और भगवान वाल्मिकी उन्हें "दुल्हन" कहते हैं।
रामः - अपि च इतस्तावद् वयस्य !
मुहूर्त्तमात्रम् ।
Ram - And from here too, friend! for a moment. (Ram calls the narrator for a while)
राम - और यहाँ से, मित्र! एक पल के लिए। (राम थोड़ी देर के लिए विदूषक को बुलाता है)
विदूषकः - (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
Narrator - (Approaches) You may command.
विदूषक - (नजदीक आकर) आप आज्ञा दें।
रामः - अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः ?
Ram - Do these boys and we have a completely similar family history?
राम - क्या इन दोनों बालकों का और हमारा पारिवारिक कहानी बिल्कुल एक जैसा है?
(नेपथ्ये)
(Behind the scenes)
(पर्दे के पीछे)
इयती वेला सञ्जाता, रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते ?
It's been so long, why singing of Ramayana has not started?
इतने समय हो गए, रामायण का गायन शुरू क्यों नहीं हुआ?
उभौ - राजन् ! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
Both of them - O King! The teacher's messenger is hurrying us.
दोनों - हे राजा! शिक्षक का दूत हमें जल्दी करने को कह रहा है ।
रामः - मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः। तथाहि-
भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः ॥
वयस्य ! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं विहरणं कृत्वा अपनयामि।
Ram - For me too, the work of a sage (Valmiki) is honourable. That is why –
अन्वयः - भवन्तौ गायन्तौ, पुराणः व्रतनिधिः कविः अपि, वसुमतीम् प्रथमम् अवतीर्णः गिराम् अयं सन्दर्भः, सरसिरुहनाभस्य च इयं श्लाघ्या कथा, सः च अयं परिकरः नियतं श्रोतारं पुनाति रमयति च।
Both of you (Kush and Luv) are going to sing this story, Sage (Valmiki) is the poet of this composition, this is the poetry of pure speech that has descended on earth for the first time and its story is related to Kamalnabhi (lotus in the naval region) Vishnu, thus Certainly this coincidence is sacred and thrilling to the listeners.
Friend, this Saraswati incarnation of humans is amazing. So, I want to listen (to the Ramayana story) with my friends and my people. Everyone come near, Laxman should be sent to me. I too take away the long-time sorrow of these boy’s life.
राम - मेरे लिए भी मुनि वाल्मीकि का कार्य सम्माननीय है। इसीलिए –
आप दोनों (कुश और लव) इस कथा का गान करने वाले हैं, तपोनिधि पुराण मुनि (वाल्मीकि) इस रचना के कवि हैं, धरती पर प्रथम बार अवतरित होने वाला स्फुट वाणी का यह काव्य है और इसकी कथा कमलनाभि विष्णु से सम्बद्ध है इस प्रकार निश्चय ही यह संयोग श्रोताओं को पवित्र और आंतन्दित करने वाला है।
मित्र, मनुष्य का यह सरस्वती अवतार अद्भुत है। इसलिए, मैं अपने दोस्तों और अपने लोगों के साथ (रामायण की कहानी) सुनना चाहता हूं। सब लोग पास आओ, लक्ष्मण को मेरे पास भेजो। मैं भी इन बालकों के जीवन का दीर्घकालीन दुःख दूर कर देता हूँ।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे)
(Everyone left)
(सभी निकल गए)
NCERT Exercise Solutions
CBSE Sanskrit Textbook शेमुषी Shemushi Solutions (2024-25)
अभ्यासः
1.एकपदेन उत्तरं लिखत –
(क) कुशलवौ कम् उपसृत्य प्रणमतः?
उत्तरम् - रामम्।
(ख) तपोवनवासिनः कुशस्य मातरं केन नाम्ना आह्वयन्ति?
उत्तरम् - देवी।
(ग) वयोऽनुरोधात् कः लालनीयः भवति?
उत्तरम् - शिशुजनः।
(घ) केन सम्बन्धेन वाल्मीकिः लवकुशयोः गुरुः?
उत्तरम् - उपनयनोपदेशेन।
(ङ) कुत्र लवकुशयोः पितुः नाम न व्यवह्रियते?
उत्तरम् - तपोवने।
2.अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः कीदृशः आसीत् ?
उत्तरम् - रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः हृदयग्राही आसीत्।
(ख) रामः लवकुशी कुत्र उपवेशयितुम् कथयति?
उत्तरम् - रामः लवकुशौ स्वस्य सिंहासने उपवेशयितुम् कथयति।
(ग) बालभावात् हिमकरः कुत्र विराजते?
उत्तरम् - बालभावात् हिमकरः भगवतः शिवस्य मस्तके विराजते।
(घ) कुशलवयोः वंशस्य कर्ता कः?
उत्तरम् - कुशलवयोः वंशस्य कर्ता भगवान् सूर्यः वर्तते।
(ङ) कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः केन नाम्ना आह्वयति ?
उत्तरम् - कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः वधूरिति नाम्ना आह्वयति।
3.रेखाङ्कितेषु पदेषु विभक्तिं तत्कारणं च उदाहरणानुसारं निर्दिशत –
विभक्तिः तत्कारणम्
यथा- राजन् ! अलम् अतिदाक्षिण्येन । तृतीया ‘अलम्’ योगे
(क) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति । ........... ...........
(ख) धिङ् माम् एवं भूतम् । ........... ...........
(ग) अङ्कव्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम् । ........... ...........
(घ) अलम् अतिविस्तरेण । ........... ...........
(ङ) रामम् उपसृत्य प्रणम्य च। ........... ...........
उत्तराणि
(क) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति ।
विभक्तिः द्वितीया तत्कारणम् ‘उपवेशयति’ योगे
(ख) धिङ् माम् एवं भूतम् ।
विभक्तिः द्वितीया तत्कारणम् ‘धिङ्’ योगे
(ग) अङ्कव्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम् ।
विभक्तिः द्वितीया तत्कारणम् ‘अध्यास्यतां’ योगे
(घ) अलम् अतिविस्तरेण ।
विभक्तिः तृतीया तत्कारणम् ‘अलम्’ इति योगे
(ङ) रामम् उपसृत्य प्रणम्य च।
विभक्तिः द्वितीया तत्कारणम् ‘उपसृत्य’ इति योगे
4. यथानिर्देशम् उत्तरत
(क) ‘जानाम्यहं तस्य नामधेयम्’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तरम् - अहम्।
(ख) ‘किं कुपिता एवं भणति उत प्रकृतिस्था’-अस्मात् वाक्यात् ‘हर्षिता’ इति पदस्य विपरीतार्थकपदं चित्वा लिखत।
उत्तरम् - कुपिता।
(ग) विदूषकः (उपसृत्य) ‘आज्ञापयतु भवान् !’ अत्र भवान् इति पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
उत्तरम् - रामाय।
(घ) “तस्मादङ्क-व्यवहितम् अध्यास्यताम् सिंहासनम्’-अत्र क्रियापदं किम्?
उत्तरम् - अध्यास्यताम्।
(ङ) ‘वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्’-अत्र ‘आयुषः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरम् - वयसः।
5. अधोलिखितानि वाक्यानि कः कं प्रति कथयति –
कः कम्
(क) सव्यवधानं न चारित्र्यलोपाय। ........... ...........
(ख) किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था ? ........... ...........
(ग) जानाम्यहं तस्य नामधेयम् । ........... ...........
(घ) तस्या द्वे नाम्नी। ........... ........... (ङ) वयस्य ! अपूर्वं खलु नामधेयम् । ........... ...........
उत्तराणि -
(क) सव्यवधानं न चारित्र्यलोपाय।
कः रामः कम् लवकुशौ
(ख) किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था ?
कः विदूषकः कम् कुशम्
(ग) जानाम्यहं तस्य नामधेयम् ।
कः कुशः कम् रामम्
(घ) तस्या द्वे नाम्नी।
कः लवः कम् विदूषकम्
(ङ) वयस्य ! अपूर्वं खलु नामधेयम् ।
कः रामः कम् विदूषकम्
6.मञ्जूषातः पर्यायद्वयं चित्वा पदानां समक्षं लिखत –
( शिवः शिष्टाचारः शशिः चन्द्रशेखरः सुतः इदानीम्
अधुना पुत्रः सूर्यः सदाचारः निशाकरः भानुः )
(क) हिमकरः - __________ __________
(ख) सम्प्रति - __________ __________
(ग) समुदाचारः - __________ __________
(घ) पशुपतिः - __________ __________
(ङ) तनयः - __________ __________
(च) सहस्रदीधितिः - __________ __________
उत्तराणि -
(क) हिमकरः – शशिः, निशाकरः।
(ख) सम्प्रति – इदानीम्, अधुना।
(ग) समुदाचारः – शिष्टाचारः, सदाचारः।
(घ) पशुपतिः – चन्द्रशेखरः, शिवः।
(ङ) तनयः – सुतः, पुत्रः।
(च) सहस्रदीधितिः – सूर्यः, भानुः।
(अ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत –
यथा- विशेषणपदानि विशेष्यपदानि
श्लाघ्या कथा
1. उदात्तरम्यः (क) समुदाचारः
2. अतिदीर्घः (ख) स्पर्शः
3. समरूपः (ग) कुशलवयोः
4. हृदयग्राही (घ) प्रवासः
5. कुमारयोः (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः
उत्तरम् -
विशेषणपदानि विशेष्य पदानि
1. उदात्तरम्यः – (क) समुदाचारः
2. अतिदीर्घः - (घ) प्रवासः
3. समरूपः – (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः
4. हृदयग्राही – (ख) स्पर्शः
5. कुमारयोः - (ग) कुशलवयोः
7.(क) अधोलिखितपदेषु सन्धिं कुरुत –
(क) द्वयोः + अपि - _________
(ख) द्वौ + अपि - _________
(ग) कः + अत्र - _________
(घ) अनभिज्ञः + अहम् - _________
(ङ) इति + आत्मानम् - _________
उत्तरम् -
(क) द्वयोः + अपि – द्वयोरपि
(ख) द्वौ + अपि – द्वावपि
(ग) कः + अत्र – कोऽत्र
(घ) अनभिज्ञः + अहम् – अनभिज्ञोऽहम्
(ङ) इति + आत्मानम् – इत्यात्मानम्
(ख) अधोलिखितपदेषु विच्छेदं कुरुत –
(क) अहमप्येतयोः - _____________
(ख) वयोऽनुरोधात् - _____________
(ग) समानाभिजनौ - _____________
(घ) खल्वेतत् - ________________
उत्तरम् -
(क) अहमप्येतयोः – अहम् + अपि + एतयोः
(ख) वयोऽनुरोधात् – वयः + अनुरोधात्
(ग) समानाभिजनौ – समान + अभिजनौ
(घ) खल्वेतत् – खलु + एतत्
Comments